
پژوهشهای باستان شناسی مؤید آن است که ایرانیان در رنگرزی مانند سایر اقوام و ملل قدیم بسیار با تجربه بوده و مواد رنگزایی که در منسوجات خود به کار میبردهاند، بسیار با ثبات و چشمگیر بودهاست. برای سالهای متمادی مواد رنگزای طبیعی یکی از اقلام صادراتی ایران بودهاست. در اواخر دوره قاجاریه کارگاههای متعدد رنگرزی در جوار کارگاههای قالی بافی فعالیت پررونقی داشتند. در این کارگاهها فراوردههای گیاهانی از قبیل روناس، اسپرک، پوست گردو و انار را به مصرف میرسانیدند و تجار صادرکننده نیز مواد رنگزای گیاهی مازاد بر مصرف داخلی را که در کارگاههای تولید رنگ بستهبندی شده بود را به خارج صادر میکردند. رنگین نمودن الیاف یا پارچههای ابریشمی، پشمی، کرک، و پنبه از طریق روشهای قدیمی و کاملاً سنتی و با استفاده از مواد طبیعی که منشأ گیاهی یا حیوانی دارند را رنگرزی سنتی میگویند. رنگرزی سنتی با وجود تفاوتهایی که در مناطق مختلف وجود دارد، دارای فرمول مشخصیاست. ابریشم یا پشمی که با مواد گیاهی رنگرزی میشود دارای نوعی جذابیت و زیباییاست که به مرور زمان و در اثر استفاده و قرارگرفتن در معرض نور و مواد قلیایی و… نه تنها از ارزش آن کاسته نمیشود، بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده میشود. علاوه بر این، رنگهای سنتی (گیاهی و حیوانی) حاصل تجربهٔ صدها سالهٔ مردمان سرزمینیاست که همواره با اقتباس از طبیعت به زندگی خود رنگ بخشیدهاند، به این سبب از ارزش معنوی و مادی بسیاری برخوردار هستند. حداقل تا یک قرن پیش که رنگینههای شیمیایی ناشناخته بودند، الیاف مورد استفاده در نساجی بهطور سنتی رنگرزی میشدند. در ایران بیش از صد نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده که از نظر ثبات از درجات مختلفی برخوردار است و بعضی از آنها دارای ثبات کمی بوده و برای عوض کردن شید رنگهای دیگر استفاده میشوند. رنگرزی سنتی، با وجود تفاوتهایی که در مناطق مختلف وجود دارد، دارای فرمول مشخصیاست. ابریشم یا پشمی که با مواد گیاهی رنگرزی میشود دارای جذابیت و زیبایی خاصیاست که به مرور زمان و در اثر استفاده و قرارگرفتن در معرض نور و مواد قلیایی و… نه تنها از ارزش آن کاسته نمیشود بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده میشود.
ابزار و مواد مورد نیاز در رنگرزی سنتی
در رنگرزی سنتی و نوین از ظروف شیشه ای آزمایشگاهی به منظور مخلوط کردن، اندازهگیری و… جهت بالا بردن دقت و کیفیت استفاده میشود. ظرف (پاتیل) یا حمامی که عملیات رنگرزی و دندانه کردن در آن صورت میگیرد و باید از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد. معمولاً از ظروف استیل یا مسی استفاده میشود.
- ترازو برای توزین
- دماسنج برای اندازهگیری دمای حمام رنگرزی
- همزن که معمولاً از جنس چوب است و برای هم زدن الیاف در حمام رنگرزی به کار میرود.
- ظروف شیشهای مدرج مانند بشر، ارلن، لولههای آزمایشگاهی و… برای اندازهگیری و برداشتن اسیدها و قلیاها و…
- نمکهای فلزی چون زاج سفید، زاج سبز، زاج سیاه، دی کرومات سدیم، کلرید قلع و…
- مواد قلیایی مانند سود و آمونیاک و…
- اسیدها مانند اسید تارتاریک، اسید لاکتیک، اسید اگزالیک، اسید استیک، اسید سیتریک و همچنین ممکن است از اسیدهای معدنی مانند اسید سولفوریک و اسید کلریدریک نیز استفاده شود. در گذشته به جای اسید لاکتیک از دوغ استفاده میشد.
- آب که به دلیل استفاده مداوم در رنگرزی، باید از شرایط و خواص لازم برخوردار باشد.
کارگاههای رنگرزی سنتی
کارگاه های رنگرزی سنتی اشکال متفاوتی دارند و معمولاً یک ردیف پاتیل (خم رنگرزی) در دیوار کارگاه تعبیهشده که بسته به نوع رنگ کاربردی، پاتیلها از چدن یا مس ساخته شده و زیر هر کدام اجاقی قرار میدهند. ابتدا با فروبردن الیاف در محلول قلیاب و آب گرم چربی طبیعی الیاف پشمی را میگیرند که به آن قلیاب کردن میگویند. کلافهای پشم قلیاب شده را به خمرهٔ رنگ برده و آن را میجوشانند و بسته به تیرگی و روشنی رنگ مدت زمان جوشاندن را تنظیم میکنند. در تمام مدت الیاف را با چوب، زیر آب میگردانند. میلهٔ چوبی محکمی درون دیوار بالای خمرهها قرار دارد که کلافها را روی این میله آویزان میکنند تا آب آن بچکد و الیاف هوا بخورد، از آنجا کلافها را به حیاط میبرند و روی تیرهای ضخیم آویزان میکنند تا خشک شود.